Comhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus Phobal Labhartha na Gaeilge debate -
Wednesday, 26 Jun 2024

Tá an cruinniú seo ar siúl mar ghnáth-chruinniú i seomra coiste 4 i dTithe an Oireachtais ach tá gné fíorúil, ar Microsoft Teams, mar chuid de. Tá ceathrar comhalta, ar a laghad, i láthair. Tá na Teachtaí Aindrias Moynihan agus Catherine Connolly, mar aon liom féin, anseo sa seomra coiste agus feicim go bhfuil na Seanadóirí Barry Ward agus Seán Kyne agus an Teachta Joe McHugh ar líne.

Is féidir linn tús a chur leis an gcruinniú. Inniu, déanfaidh muid ár mbreathnú ar phleanáil teanga taobh istigh agus taobh amuigh den Ghaeltacht le hionadaithe ó Údarás na Gaeltachta agus Foras na Gaeilge. Ina dhiaidh sin, déanfaidh muid plé ar an ábhar seo a leanas: an fáth nach bhfuil an suíomh gréasáin ar a ndéanann múinteoirí á gclárúchán bliantúil leis an gComhairle Múinteoireachta ar fáil go huile is go hiomlán trí mheán na Gaeilge nó go dátheangach agus cathain go díreach go mbeidh an suíomh gréasáin seo ar fáil do mhúinteoirí go huile is go hiomlán trí mheán na Gaeilge nó go dátheangach. Beidh feidhm agus iarrachtaí an Chomhairle Múinteoireachta maidir le cur chun cinn na Gaeilge sa chóras oideachais mar chuid den phlé sin chomh maith. Leanfaidh an cruinniú ar aghaidh go dtí 4.30 p.m., más gá.

Is mian liom fáilte a fhearadh roimh chomhaltaí an chomhchoiste, roimh chomhaltaí eile a bheas ag freastal ar an gcruinniú agus roimh ár lucht féachana dár ndóigh ar theilifís Thithe an Oireachtais. Is mian liom fáilte a fhearadh freisin roimh na finnéithe atá linn don seisiún seo. Is iad an beirt ionadaí atá anseo thar ceann Údarás na Gaeltachta ná príomhfheidhmeannach Údarás na Gaeltachta, Tomás Ó Síocháin; agus an bainisteoir pleanála teanga, Siubhán Nic Grianna. Is iad na hionadaithe ó Fhoras na Gaeilge ná cathaoirleach Fhoras na Gaeilge, an tOllamh Regina Uí Chollatáin; príomhfheidhmeannach Fhoras na Gaeilge, Seán Ó Coinn; stiúrthóir seirbhísí forbartha, Breandán Mac Craith; agus ard-oifigeach feidhmiúcháin, Colm Ó Baoill.

Is mian liom cur ar an taifead go bhfuil na finnéithe seo ag freastal ar an gcruinniú ó seomra coiste 4 taobh istigh de phurláin Thithe an Oireachtais. Sula leanfaidh mé ar aghaidh, tá sé de dhualgas orm na rialacha agus na treoracha seo a leanas a leagan faoi bhráid uile. Meabhraím de fhinnéithe agus comhaltaí araon a chinntiú go bhfuil a gcuid guthán soghluaiste múchta le linn an chruinnithe, mar is féidir leis na gléasanna sin cur isteach ar an gcóras craolacháin, eagarthóireachta agus fuaime. Tá an rogha ag comhaltaí freastal ar an gcruinniú go fisiciúil sa seomra coiste, nó go fíorúil ar Microsoft Teams, ar an gcoinníoll, i gcás cruinnithe poiblí, gur óna n-oifigí i dTithe an Oireachtais a dhéantar sin. Is riachtanas bunreachtúil é sin. Nuair atá comhaltaí ag freastal óna n-oifigí, ba chóir go mbeadh a bhfíseáin ar siúl an t-am go léir agus iad féin le feiceáil ar an scáileán. Baineann an coinníoll seo le finnéithe freisin, ach níl aon fhinné ag teacht isteach go fíorúil inniu. Chomh maith leis sin, ba chóir go mbeadh gach duine atá teacht isteach go fíorúil cinnte go bhfuil na micreafóin múchta nuair nach mbeidh siad ag caint leis an gcruinniú.

Is mian liom a chur ar aird na bhfinnéithe go bhfuil, de bhua Bhunreacht na hÉireann agus reachtaíocht araon, finnéithe faoi chosaint ag lánphribhléid maidir leis an bhfianaise a thugann siad don chomhchoiste, chomh fada is atá siad lonnaithe laistigh de phurláin Thithe an Oireachtais agus an fhianaise sin á thabhairt acu. Is fíric é nach féidir le finnéithe brath ar an gcosaint sin, agus fianaise á tabhairt acu ó lasmuigh de phurláin Thithe an Oireachtais. Molaim d’fhinnéithe a bheith cúramach agus fianaise á tabhairt acu. Má ordaítear dóibh éirí as fianaise a thabhairt i leith ní áirithe, ba chóir go ndéanfadh siad amhlaidh láithreach. Ordaítear gan aon fhianaise a thabhairt nach fianaise í a bhaineann le hábhar na n-imeachtaí atá á bplé againn. Ba chóir a bheith ar an eolas go ndéanfar na ráitis tosaigh a chuir siad faoi bhráid an chomhchoiste a fhoilsiú ar shuíomh gréasáin an chomhchoiste tar éis an chruinnithe seo.

Fiafraítear d’fhinnéithe agus de chomhaltaí araon cleachtadh parlaiminte a urramú, nár chóir, más féidir, daoine, ná eintiteas, a cháineadh ná líomhaintí a dhéanamh ina n-aghaidh, ná tuairimí a thabhairt maidir leo, ina ainm, ina hainm nó ina n-ainm ar shlí a bhféadfaí iad a aithint.

Chomh maith leis sin, fiafraítear díobh gan aon rud a rá a d’fhéadfaí breathnú air mar ábhar díobhálach do dhea-chlú aon duine nó eintiteas. Mar sin, dá bhféadfaí a ráitis a bheith clúmhillteach do dhuine nó eintiteas aitheanta, ordóidh mé dóibh éirí as an ráiteas láithreach. Tá sé ríthábhachtach go ngéillfidh siad leis an ordú sin láithreach má eisítear é.

Glacaim leis go dtuigeann gach duine é sin ar fad agus, dá réir, is féidir liom tús ceart a chur leis an gcruinniú. Ar dtús báire, iarraim ar Thomás Ó Síocháin a ráiteas tosaigh a dhéanamh thar ceann Údarás na Gaeltachta.

Táimid an-bhuíoch as an deis a fháil teacht os comhair an Chathaoirligh, na dTeachtaí agus na Seanadóirí inniu agus cur síos a dhéanamh ar an ábhar tábhachtach seo, is é sin, feidhmiú an phróisis pleanála teanga sa Ghaeltacht. Díreoidh mé mo chuid cainte inniu ar roinnt téamaí a bhaineann le feidhmiú an phróisis, an dul chun cinn atá déanta go dtí seo agus cá bhfuil ár dtriail.

Is é caomhnú agus láidriú na Gaeilge mar theanga bheo agus mar phríomhtheanga phobail na Gaeltachta an bunchuspóir atá le polasaithe agus gníomhaíochtaí Údarás na Gaeltachta. Tá ról ar leith leagtha síos don údarás in Acht na Gaeltachta, 2012 maidir le cur i bhfeidhm na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030. Chuige sin, tá sé freagrach as an bpróiseas pleanála teanga a stiúradh, a chomhordú agus a riaradh sa Ghaeltacht.

Tá an próiseas pleanála teanga fréamhaithe sa chleachtas go bhfuil ról lárnach ag na pobail Ghaeltachta i gcur chun cinn na Gaeilge mar theanga labhartha phobail ina gceantair féin. Faoin gcur chuige sin atá in áit, tacaíonn Údarás na Gaeltachta le ceanneagraíochtaí atá aitheanta agus ionadaíoch don phobal le plean teanga seacht mbliana a ullmhú i ndiaidh dul i gcomhairle leis an bpobal. Is faoin Aire Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán atá sé an plean teanga, a bhfuil mar chuspóir leis úsáid na Gaeilge a chur chun cinn, a fhaomhadh. Cruthaíonn an cur chuige seo páirtnéireacht idir an Stát agus na pobail aonaracha in ullmhú, aontú agus feidhmiú plean teanga. Tacaíonn rannóg pleanála teanga an údaráis leis na pobail le linn chuile chéim d’ullmhú agus feidhmiú an phlean teanga.

Gabh mo leithscéal. Is léir gur comhartha aoise é go gcaithfidh mé na spéaclaí a chur orm. Cuireadh tús le feidhmiú na chéad phleananna teanga in 2018 agus táthar ag staid anois go bhfuil pleananna teanga á bhfeidhmiú i 26 limistéar pleanála teanga agus in dhá cheann de na bailte seirbhíse Gaeltachta atá sainaitheanta sa Ghaeltacht. Tá 35 post mar oifigeach pleanála teanga ceangailte leis na pleananna teanga sin agus tá buiséad bliantúil de €3.9 milliún á íoc le tacú leis na ceanneagraíochtaí na pleananna teanga atá ceadaithe dá gceantair a fheidhmiú. Níl aon amhras ach go bhfuil dul chun cinn suntasach déanta i réimse na pleanála teanga in imeacht tréimhse ghearr ama. Is díol mórtais don údarás dua agus díograis na n-oifigeach pleanála teanga, na gceanneagraíochtaí pleanála teanga agus na gcoistí stiúrtha pleanála teanga as an lorg dearfach atá a gcuid oibre ag fágáil ar fud na Gaeltachta.

Tá cuid de na pobail Ghaeltachta lonnaithe i gceantair ina bhfuil úsáid fhorleathan á bhaint as an Ghaeilge agus tá cinn eile atá ar bhonn níos laige. Tá sé de bhuntáiste leis an bpróiseas pleanála teanga nach bhfuiltear ag brath ar an gcur chuige céanna agus go gcuirtear san áireamh an éagsúlacht mhór a bhaineann leis na ceantair Ghaeltachta agus na pleananna teanga á n-ullmhú. Ag leibhéal an phobail, cuidíonn an próiseas pleanála teanga le húsáid ghníomhach na Gaeilge a chur chun cinn trí, mar shampla, beocht agus dlús a chur le gníomhaíochtaí teangabhunaithe tríd an iliomad feachtais - tá suas le 1,000 duine ag freastal ar ranganna Gaeilge ar fud na Gaeltachta - agus imeachtaí atá á n-eagrú agus á reáchtáil ag na ceanneagraíochtaí pleanála teanga, cuir i gcás na ranganna TEG atá ann i gceantair ar fud na tíre. Is sampla eile é deiseanna nua foghlamtha agus úsáidte a chruthú, ag tapú deiseanna nuatheicneolaíochta ach go háirithe. Sa chás sin, cuirim i gcás an obair atá ar siúl againn le hintleacht shaorga agus muid ag iarraidh feabhas a chur ar sheirbhísí don phobal. Chomh maith leis sin, tá méadú á dhéanamh ar fheiceálacht agus stádas na Gaeilge sa Ghaeltacht. Tá 60 gnó sa Daingean tar éis gradaim a bhaint amach ó thaobh cur chun cinn na Gaeilge sa cheantar sin. Anuas air sin, cuidíonn an próiseas le húsáid na Gaeilge a dhaingniú i saol an phobail agus le cur le feasacht teanga ag gach leibhéal den phobal. Tá an fheasacht sin feiceálach os comhair an phobail i bhféilte áitiúla agus rudaí den sórt sin.

Ní fheidhmíonn an próiseas pleanála teanga i bhfolús agus tá sé le feiceáil go bhfuil infheistíochtaí breise déanta ag an Stát in earnáil na Gaeilge ó chuireadh tús leis an bpróiseas. Tá maoiniú breise curtha ar fáil d’eagraíochtaí atá mar chrann taca don phróiseas pleanála teanga agus a oibríonn go comhthreomhar leis ar mhaithe leis na cuspóirí céanna a bhaint amach. San áireamh anseo, tá an t-údarás, Tuismitheoirí na Gaeltachta, Comhar Naíonraí na Gaeltachta, Muintearas, Ealaín na Gaeltachta agus araile. Tá níos mó comhoibriú agus comhordú ag tarlú ag leibhéal áitiúil agus ag leibhéal an phobail dá bharr. Tá fíorthábhacht leis sin.

Fáiltíonn muid roimh an athbhreithniú atá á dhéanamh ag an Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán faoi láthair ar fheidhmiú an phróiseas pleanála teanga i ndeich limistéar pleanála teanga. Tá an t-údarás ag súil le bheith ag obair le feidhmeannaigh na Roinne agus le ceanneagraíochtaí na n-oifigigh phleanála teanga leis na moltaí a thiocfaidh as an athbhreithniú sin a chur i bhfeidhm chun leasa an phróisis trí chéile. Tá an t-údarás ag teacht le chéile leis an Roinn ar bhonn leanúnach ag iarraidh an obair sin a bhrú chun cinn. Is léir go n-aithníonn an Roinn an dúshlán atá ann agus go bhfuil céimeanna dearfacha á dtógáil ina leith.

Is tréimhse seacht mbliana atá ceangailte le gach plean teanga, mar atá leagtha síos in Acht na Gaeltachta. Tá 70% de na limistéir phleanála teanga a bhfuil cúig bliana nó níos mó imithe ó tosaíodh ag feidhmiú pleananna teanga sna ceantair sin. Tá ocht limistéar a bheidh sa seachtú bliain fheidhmiúcháin faoi dheireadh na bliana seo. Tá go leor éiginnteacht i gceist do na pobail mar nach bhfuil na chéad chéimeanna eile iomlán soiléir dóibh ag an bpointe seo. Cruthaíonn an éiginnteacht a dhúshláin féin ó thaobh cúrsaí pleanáil oibre, earcaíochta, síorathrú foirne, spreagadh pobail agus leanúnachas ó thaobh cur chuige de. Tá géarghá le gníomhú go luath chun an easpa soiléireachta agus an éiginnteacht a bhaineann leis an bpróiseas sa Ghaeltacht a mhaolú, go háirithe dóibh siúd a bhfuil deireadh ag teacht le tréimhse feidhme a gcéad phleananna teanga.

Ach oiread le mórán teangacha mionlaigh eile, bhí agus tá an Ghaeilge faoi bhrú leanúnach. Léiríonn torthaí na ndaonáireamh in 2022 agus 2016 staid leochaileach na Gaeilge sa Ghaeltacht. Tá sé soiléir go bhfuil úsáid laethúil agus rialta na Gaeilge i ngnáthshaol an phobail ag pointe criticiúil. Is údar imní é an dlús íseal daonra de 20,261 a labhraíonn an teanga go laethúil sa Ghaeltacht, mar atá leagtha amach sa daonáireamh, cé go ndúirt 45,880 duine go bhfuil cumas maith nó an-mhaith acu. Tá an iliomad fachtóirí agus dúshlán ag imirt tionchair ar úsáid na Gaeilge agus ar bheocht na teanga. Ina measc sin, tá athruithe déimeagrafacha, fachtóirí eacnamaíocha, an bhrú ón mBéarla, an domhandú cultúrtha, tionchar na teicneolaíochta agus na meáin dhigiteacha. Níl sé cuí áfach go bhféachfaí ar thorthaí an daonáirimh astu féin mar mheasúnú ar thionchar an phróiseas pleanála teanga. Sa bhreis air sin ar fad, níl an próiseas pleanála teanga fiú deich mbliana ar an bhfód go fóill.

Ní féidir a bheith ag súil go mbeidh pobal na Gaeltachta agus pobal labhartha na Gaeilge in ann an taoide a chasadh gan beartais láidre teangadhírithe atá tiomanta ar bhealach comhordaithe ag an Stát. Éilíonn próiseas rathúil beartais atá dírithe ar thacú agus ar chosaint a thabhairt d’úsáid na Gaeilge i go leor de réimsí saoil an duine agus den tsochaí. Ní mór aitheantas a thabhairt do na céimeanna dearfacha atá glactha cheana féin sa treo sin. Tá sé le feiceáil go bhfuil éabhlóid ag tarlú ag leibhéal beartais agus reachtaíochta an Stáit le roinnt blianta anuas. Tá an polasaí don oideachas Gaeltachta ag imirt tionchar dearfach agus léiríonn taighde go bhfuil ag éirí leis an tumoideachas gasúir óga a chumasú go maith sa teanga. Tá leasuithe déanta ar Acht na dTeangacha Oifigiúla a chuireann san áireamh an gá atá le soláthar na seirbhísí poiblí trí Ghaeilge sna limistéir phleanála teanga. Is gníomh suntasach é seo gur gá a thabhairt chun inmhe san achar is giorra ama gur féidir. Tá ról ag an údarás agus ag an teicneolaíocht san obair sin.

Ag leibhéal an údaráis féin, tá ár gcuid straitéisí sna réimsí pobail, fiontraíochta agus fostaíochta ailínithe le cuspóirí teanga na heagraíochta. Díríonn straitéis agus cláir ghníomhaíochta na heagraíochta ar philéir agus struchtúir tacaíochta na réimsí atá aitheanta sna pleananna teanga a fhorbairt agus a láidriú. Le tamall anuas, tá scéimeanna agus dreasachtaí nua forbartha agus á bhforbairt ag an eagraíocht le tacú tuilleadh leis an bpróiseas pleanála teanga. Tá siad seo bunaithe ar na héilimh agus na riachtanais atá ag teacht ó na pobail féin nó atá aitheanta ag an eagraíocht. Is sampla de seo an taighde atá déanta ar úsáid na Gaeilge sna cliantchomhlachtaí. Is díol spéise é go raibh roinnt de na treochtaí céanna le tabhairt faoi deara san anailís sin agus a bhí sa daonáireamh is déanaí, go háirithe an bhearna idir inniúlacht sa teanga agus úsáid na teanga ag leibhéal an phobail.

Tá na dreasachtaí agus scéimeanna tacaíochta atáthar á gcur in áit ag freagairt de thorthaí an taighde sin.

Tá bunchloch mhaith curtha faoin phróiseas pleanála teanga le cúpla bliain anuas agus ar an iomlán tá na pleananna a d’aontaigh na pobail á gcur i gcrích. Is gá anois go mbreathnófaí ar shlite le neartú a dhéanamh ar an méid atá bainte amach agus le cur le tionchar an phróisis. Beidh na chéad chéimeanna eile a ghlacfar treoraithe ag torthaí an athbhreithnithe ach is furasta a fheiceáil gur féidir an próiseas a láidriú trí na struchtúir atá in áit cheana féin, idir eagraíochtaí agus foireann, a neartú le beocht agus dlús a choinneáil faoin bpróiseas; dlúthcheangal a chothú le heagraíochtaí atá maoinithe ag an Stát i réimsí na luathbhlianta, óige, ealaín, seirbhísí digiteacha agus an teaghlaigh ionas go bhfuil siad lárnach i seachadadh cuspóirí pleanála teanga an Stáit; beartais an Stáit i ngach réimse de chuid an tsaoil a bheith airdeallach agus ag feidhmiú ar bhealach a thacaíonn le pobail theanga laistigh agus lasmuigh den Ghaeltacht; feidhmiú iomlán a dhéanamh ar bheartais agus reachtaíocht atá i bhfeidhm cheana féin a thacaíonn le húsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht; cinntiú gur ann do phobail inmharthana Gaeltachta agus go dtugtar aghaidh ar chonstaicí ar nós cúrsaí tithíochta, cúrsaí teicneolaíochta, cúrsaí fostaíochta agus forbairt tuaithe chun an méid sin a chinntiú; agus struchtúr taighde agus réamhphleanála a bheith in áit ionas go mbíonn na céimeanna a ghlactar tomhaiste, comhordaithe agus fianaisebhunaithe.

Mar fhocal scoir, táim den tuairim mheáite go bhfuil an próiseas pleanála teanga ar cheann de na gníomhartha is dearfaí a glacadh le glór a thabhairt do na pobail féin i gcur chun cinn na Gaeilge sa Ghaeltacht ó bhunú an Stáit. Tá sé tar éis anáil a thabhairt don dioscúrsa poiblí is gá ar thodhchaí na Gaeilge sa Ghaeltacht. Ní ceart áfach go bhféachfaí anois air mar an t-aon ghníomh atá de dhíth. In ainneoin an tiomantais atá á léiriú ag an Stát don phróiseas agus an infheistíocht shuntasach atá á dhéanamh ann, níl aon amhras ach go bhfuil i bhfad níos mó de dhíth. Teastaíonn beart de réir briathar i bhfeidhmiú bheartas an Stáit ar mhaithe le stádas agus úsáid na Gaeilge a chur chun cinn go náisiúnta agus sa Ghaeltacht.

Le deich mbliana anuas, tá an t-údarás tar éis stiúir mhaith a thabhairt don phróiseas pleanála teanga sa Ghaeltacht agus é coimeádta ag gluaiseacht sa treo ceart. Níl an próiseas úr nua seo gan locht agus tá go leor dúshláin le sárú go fóill ach, é sin ráite, creidim go láidir gur boichte i bhfad a bheadh cúrsaí teanga sa Ghaeltacht murab ann don phróiseas pleanála teanga. Mar a dúirt mé ag an tús, gabhaim buíochas leis an gcoiste as an deis a fháil inniu teacht os a chomhair. Tapóidh mé an deis buíochas a ghabháil freisin le foireann an údaráis, leis an Roinn agus leis na heagraíochtaí eile Stáit atá ag obair linn ar an tionscnamh tábhachtach seo. Is comhfhiontar atá i gceist ina bhfuil daoine á dtarraingt le chéile. Is fiú go mór é sin a aithint agus a lua os comhair an chomhchoiste Oireachtais seo.

Arís eile, cuirimid fáilte roimh an deis a fháil ár dtuairimí a léiriú i leith na pleanála teanga lasmuigh den Ghaeltacht. Táimid buíoch as an tacaíocht atá faighte againn ón Rialtas agus ó bhaill foirne na Roinne. Mar chathaoirleach, tugaim aitheantas don obair atá ar bun ag foireann Fhoras na Gaeilge, dá dtiomantas don phleanáil teanga agus don dea-chleachtas a chuireann siad i bhfeidhm i gcónaí i dtaobh na rudaí seo.

Tá an ról atá ag Foras na Gaeilge i dtaca le comhairle a chur ar lucht Rialtais, Thuaidh agus Theas, agus ar chomhlachtaí poiblí agus grúpaí eile sna hearnálacha príobháideacha agus deonacha i ngach réimse a bhaineann leis an nGaeilge á phlé faoin chur i láthair seo inniu.

Maidir le hAcht na Gaeltachta, 2012, tá dhá alt den reachtaíocht ina bhfuil freagrachtaí leagtha amach d'Fhoras na Gaeilge: alt 9, a bhaineann le bailte seirbhíse Gaeltachta lasmuigh den Ghaeltacht, agus alt 11, a bhaineann le líonraí Gaeilge. Tá Foras na Gaeilge ag tabhairt feidhme do na freagrachtaí sin ó 2014 ar aghaidh faoi threoir na Roinne Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus na Meán.

D’ainmnigh an Roinn 16 de bhailte seirbhíse Gaeltachta in 2014. Tá 13 acu suite lasmuigh den Ghaeltacht a thagann faoi fhreagracht Fhoras na Gaeilge. Tosaíodh ar phróiseas ceapacháin do cheanneagraíochtaí do na bailte seirbhíse Gaeltachta in 2016 agus ceapadh an chéad cheanneagraíocht do bhaile seirbhíse Gaeltachta in 2017, do chathair na Gaillimhe.

Dála na líonraí Gaeilge, ar fhógairt an Aire Stáit, reáchtáil Foras na Gaeilge próiseas roghnúcháin phoiblí d’iarratasóirí ar mian leo aitheantas mar líonra Gaeilge a bhaint amach faoi réir na gcritéar pleanála teanga. Ceapadh triúr iarratasóir rathúil ina gceanneagraíochtaí ar líonraí Gaeilge de réir Acht na Gaeltachta, 2012, ó Dheas faoi dheireadh 2015 agus cheap Foras na Gaeilge dhá cheanneagraíocht eile i ndlínse an Fheidhmeannais.

Faoi réir na reachtaíochta, tugtar uasmhéid de 24 mí do na ceanneagraíochtaí roghnaithe chun plean teanga a ullmhú le cur faoi bhráid an Aire lena fhaomhadh. Cuireann Foras na Gaeilge tacaíocht ar fáil i bhfoirm allúntais de €20,000 do na bailte seirbhíse Gaeltachta agus €15,000 do líonraí Gaeilge agus sainchomhairleoireachta. Nuair a bhíonn plean teanga faofa ag an Aire, ceadaítear allúntas bliantúil le haghaidh fhorfheidhmiú an phlean ar feadh seacht mbliana.

Tá trí phost ar conradh trí bliana mar chomhordaitheoirí pleanála teanga ceadaithe d’Fhoras na Gaeilge ag an Rialtas le tacú leis na baill foirne atá ag Foras na Gaeilge do na dualgais i réimse na pleanála teanga. Tá duine acu sin lonnaithe in oifig Ghaoth Dobhair, duine eile in oifig Bhéal Feirste agus cúraimí dhlínse an Fheidhmeannais san áireamh ina gcuid dualgas, agus duine eile in oifig Bhaile Átha Cliath.

Ba chur síos beacht ar a bhfuil ar bun i gcomhthéacs na pleanála teanga é sin. Iarrfaidh mé anois ar phríomhfheidhmeannach Fhoras na Gaeilge, Seán Ó Coinn, aitheasc Fhoras na Gaeilge ar an ábhar seo a thabhairt.

Labhróidh mé ar thrí chuid den phróiseas pleanála teanga: scéim forbartha líonraí Gaeilge; Foras na Gaeilge féin, nach bhfuil mar chuid oifigiúil den phróiseas pleanála teanga agus nach dtagann faoi Acht na Gaeltachta; agus na líonraí Gaeilge agus bailte seirbhíse Gaeltachta, an dul chun cinn atá déanta go dtí seo agus cuid de na dúshláin a bhaineann leis an phróiseas pleanála teanga féin.

Ó bunaíodh Foras na Gaeilge, tá infheistíocht mhór curtha isteach i gceantair ar fud na tíre le pobail labhartha Gaeilge a fhorbairt agus a láidriú. Is dúshraith thábhachtach é sin sa lá atá inniu ann d’fhorbairt líonraí Gaeilge ar fud na tíre faoin chreat náisiúnta pleanála teanga atá á fhorbairt anois le deich mbliana anuas. In 2005, bhunaigh Foras na Gaeilge mórscéim phobail do choistí pobail Gaeilge, scéim phobal Gaeilge, a chuir maoiniú ar fáil do ghrúpaí pobail le hoifigeach forbartha Gaeilge a fhostú ar feadh trí nó ceithre bliana. Ritheadh babhtaí éagsúla den scéim seo go dtí 2021. In 2021, d’athraigh muid ár gcur chuige i leith na scéime seo le go mbeadh an scéim ag tacú ar bhealach níos straitéisí le creat pleanáil teanga an Rialtais ó Dheas agus bhunaigh Foras na Gaeilge scéim úr trí bliana, an scéim forbartha líonraí Gaeilge.

Chuir muid ciste de bhreis agus €4.3 milliún ar fáil don scéim seo, is é sin, isteach agus amach ar €1.44 milliún gach bliain thar trí bliana. Tá trí chéim sa scéim sin: ardchéim, meánchéim agus bunchéim. Tríd an ardchéim agus tríd an mheánchéim, cuirtear maoiniú ar fáil le haghaidh oifigeach forbartha Gaeilge ar feadh trí bliana. Faoin bhunchéim, is deontas níos lú a bhíonn ar fáil le tacú leis an choiste forbartha sa phobal ar chonair na forbartha le súil go mbeidh sé ábalta bogadh suas chuig an mheánchéim i ndiaidh na trí bliana. Tríd an ardchéim, cuirtear maoiniú ar fáil do ghrúpaí atá lonnaithe i gceantair a bhfuil plean teanga á chur i bhfeidhm iontu cheana féin, bailte seirbhíse Gaeltachta nó líonraí Gaeilge. Faoin scéim sin, d’éirigh le 28 iarratasóir deontas a ghnóthú faoin ardchéim nó faoin mheánchéim in 2021 agus d'éirigh le hocht n-iarratasóir eile faoin bhunchéim.

Go hiomlán, tá 36 iarratasóir ar fad a bhfuil deontas faighte acu faoin scéim sin. Bronntar deontas d’uasmhéid €47,000 nó £41,000 ar choistí faoin ardchéim agus meánchéim agus bronntar €15,000 nó £13,000 faoin bhunchéim. Tá 16 de ghrúpaí í ndlínse an Fheidhmeannais ó Thuaidh á maoiniú faoin ardchéim agus mheánchéim agus tá 12 de ghrúpaí ó Dheas.

Is í bunaidhm na scéime seo ná an Ghaeilge a chur chun cinn, a chothú agus a bhuanú ar bhonn ceantair le béim faoi leith ar fhorbairt, ar fheidhmiú agus ar chur i gcríoch pleananna teanga cuimsitheacha do na ceantair sin. Iarrtar ar iarratasóirí limistéar geografach a shainaithint agus a shainmhíniú, eolas mionsonraithe, cosúil le staitisticí oifigiúla ó na daonáirimh agus mar sin de, a chur ar fáil agus eolas a chur ar fáil ar leibhéal úsáide na Gaeilge sa phobal ina gcuid iarratas. Bíonn muid ag súil go mbeidh na coistí pobail ag an mheánchéim á forbairt chuig an leibhéal go mbeidh siad ábalta iarratas a dhéanamh nuair a lorgaítear spéis le haghaidh an chéad babhta eile do líonraí Gaeilge. Thosaigh an tréimhse maoinithe reatha don scéim forbartha líonraí Gaeilge in Eanáir 2022 agus tá síneadh ama dhá bhliain curtha leis sin anois le deis a thabhairt don dá Rialtas cinntí a dhéanamh i leith mhaoiniú Fhoras na Gaeilge, go háirithe maidir leis na líonraí Gaeilge breise i ndlínse an Fheidhmeannais ó Thuaidh. Cé go bhfuil gluais tagtha ar líon na gceanneagraíochtaí pleananna teanga atá ag obair lasmuigh den Ghaeltacht ó 2022 ar aghaidh, tá dúshláin mhóra go fóill ag baint le roinnt de na bailte seirbhíse Gaeltachta atá ainmnithe ar an ábhar nach bhfuil pobal labhartha Gaeilge gníomhach iontu agus nach bhfuil fréamhacha láidre nó traidisiún láidir iontu i dtaca le cur chun cinn na Gaeilge.

Maidir le staid reatha na bpleananna teanga taobh amuigh den Ghaeltacht, déanfaidh mé tagairt do na bailte seirbhíse Gaeltachta ar dtús. As na 13 de bhailte seirbhíse Gaeltachta ainmnithe taobh amuigh den Ghaeltacht agus faoi fhreagracht Fhoras na Gaeilge, tá seacht bplean teanga faofa ag an Aire Stáit go dáta. Tá dréacht-phlean teanga ullmhaithe ag dhá cheanneagraíocht eile. Tá ceithre cheann de bhailte seirbhíse Gaeltachta a bhfuil ceanneagraíocht go fóill le ceapadh iontu. Tá liosta de na cinn a bhfuil plean teanga i bhfeidhm iontu nó ceadaithe dóibh sa ráiteas scríofa a chuir muid ar fáil.

Maidir le líonraí Gaeilge, tá cúig líonra Gaeilge ann faoi láthair, trí cheann ó Dheas agus dhá cheann, nach mbaineann le hAcht na Gaeilge, 2012, i ndlínse an Fheidhmeannais ó Thuaidh. Is faoi Fhoras na Gaeilge a bronnadh stádas mar líonraí Gaeilge ar an dá líonra ó Thuaidh le go mbeadh cur chuige uile-oileáin ann don phleanáil teanga. Ar ndóigh, is trí Fhoras na Gaeilge, faoin phróiseas roghnúcháin scéim líonraí Gaeilge, a roghnaíodh an dá líonra Gaeilge sin ó Thuaidh. Is iad na líonraí atá againn i láthair na huaire ná Cluain Dolcáin i ndeisceart Bhaile Átha Cliath; Inis i gContae an Chláir; Baile Locha Riach in oirthear na Gaillimhe; Carn Tóchair i ndeisceart Chontae Dhoire; agus iarthar Bhéal Feirste.

Is mian liom cúpla focal a rá faoi na dúshláin a bhaineann leis an phróiseas pleanála teanga i dtaca le Foras na Gaeilge de. Aithníonn Foras na Gaeilge go bhfuil obair mhór fós le déanamh sa chur chuige pleanála teanga taobh amuigh den Gaeltacht, ach tá dúshraith mhaith leagtha síos faoin chreat náisiúnta pleanála teanga anois. Ar ndóigh, is próiseas athbheochana teanga atá i gceist taobh amuigh den Ghaeltacht seachas próiseas caomhnaithe agus neartaithe teanga, mar atá sa Ghaeltacht. Mar phróiseas athbheochana teanga, tá dúshláin éagsúla ag baint leis an phleanáil teanga taobh amuigh den Ghaeltacht. Go minic, is ag mealladh pobal nach bhfuil taithí acu ar an Ghaeilge a úsáid a bhíonn i gceist agus bíonn gné láidir shealbhaithe teanga fosta sna bailte seirbhíse Gaeltachta. Is é atá in ainm a bheith i gceist leis na baile seirbhíse Gaeltachta ná plean teanga le go mbeidh an pobal, an earnáil dheonach, an earnáil phoiblí agus an earnáil phríobháideach ag obair as lámha a chéile le tacú leis an Ghaeilge. Is é an cuspóir ná cur le húsáid na Gaeilge ar an bhaile, lena n-áirítear cúrsaí teaghlaigh, pobail, oideachais, sóisialta, gnó agus poiblí. Den chuid is mó, bíonn tús á chur leis sin uilig ó bhonn an-íseal ar fad. Bíonn na pleananna teanga go dtí seo an-uaillmhianach, rud a léiríonn dearcadh dearfach an phobail agus éileamh ard ar dheiseanna leis an Ghaeilge a úsáid sna pobail sin, ach ní féidir achan rud a dhéanamh sna pleananna leis an mhaoiniú atá ar fáil faoi láthair. Ar ndóigh, ardaíodh an buiséad bliantúil ó €80,000 go €96,000 in 2023 agus chuir muid fáilte mhór roimhe sin. Is €120,000 a bhíonn ar fáil do chathair na Gaillimhe de bharr go bhfuil daonra agus limistéar i bhfad níos mó ansin.

Cé gur polasaí Rialtais é an phleanáil teanga ó Dheas ó bhí 2012 ann, agus cé go bhfuil gach plean teanga faofa ag an Aire Stáit thar ceann an Rialtais, i gcuid de na bailte agus na líonraí, níl ann ach de réir a chéile go bhfuil an earnáil phoiblí ag toiseacht le tacú le spriocanna an phlean teanga. Tá easpa mhór feasachta go fóill ag leibhéal an Rialtais lárnaigh agus na hearnála poiblí maidir leis na bailte seirbhíse Gaeltachta agus na líonraí Gaeilge. Tá ról fíorthábhachtach ag na húdaráis áitiúla, na boird oiliúna agus oideachais agus na cumainn thráchtála sna bailte seirbhíse Gaeltachta agus sna líonraí Gaeilge. Tá gá le hardú feasachta le heagrais eile san earnáil phoiblí maidir le feidhm nó cuspóirí na bpleananna teanga dá gceantair. Is gá a chinntiú, cuir i gcás, go n-áirítear na ceanneagraíochtaí pleanáil teanga agus oifigigh pleanála teanga i measc na bpríomhpháirtithe leasmhara sa phleanáil straitéiseach don cheantar. Tá tacaíocht á léiriú ag na húdaráis áitiúla sa phróiseas agus beidh fóram á bhunú go luath de phríomhoifigigh feidhmiúcháin na gcomhairlí contae agus cathrach a bhfuil plean teanga ina gceantar acu i gcomhar le Foras na Gaeilge agus le hÚdarás na Gaeltachta. Cuireann muid fáilte mhór roimhe sin.

Tá gá le forbairt ghasta ar an bhonneagar tacaíochta don Ghaeilge i mórán de na bailte seirbhíse Gaeltachta agus na líonraí Gaeilge le go mbeidh siad in ann tacú le cuspóirí pleanáil teanga na mbailte seirbhíse Gaeltachta agus na líonraí Gaeilge. Mar shampla, tá an mhórchuid de na bailte seirbhíse Gaeltachta go fóill gan soláthar réamhscolaíochta lán-Ghaeilge, agus tá cuid acu gan soláthar cuí meánscoile lán-Ghaeilge. Is beag baile as a measc a bhfuil ionad Gaeilge iontu. As measc na mbailte seirbhíse Gaeltachta ainmnithe, tá cuid acu nach bhfuil eagraíochtaí Gaeilge ná pobal Gaeilge gníomhach iontu. Mar a dúirt mé ní ba luaithe, tá siad gan traidisiún láidir acu maidir le cur chun cinn na Gaeilge. Fágann sin go mbíonn sé an-deacair teacht ar eagraíocht atá ábalta nó toilteanach na cúraimí suntasacha a ghlacadh uirthi féin mar cheanneagraíocht. Cé go mbíonn na húdaráis áitiúla agus na boird oideachais agus oiliúna sásta an cúram sin a ghlacadh orthu féin, i roinnt cásanna níl cead acu oifigigh phleanála teanga a cheapadh de réir rialacha a bhaineann leis na Ranna urraíochta atá acu. I gcás na n-údarás áitiúil, is í an Roinn Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta an Roinn urraíochta agus i gcás na mbord oideachais agus oiliúna, is í an Roinn Oideachais í.

Faoi láthair, is é an Rialtas ó Dheas amháin atá ag soláthar cuid de na costais a bhaineann leis na líonraí Gaeilge i ndlínse an Fheidhmeannais ó Thuaidh. Tá Foras na Gaeilge ag soláthar an chuid eile. Ní bheidh sé de chumas ar Fhoras na Gaeilge líonraí úra a mhaoiniú ó Thuaidh gan maoiniú breise a fháil nó gan cur chuige cuí forbartha ag an Roinn Pobal ó Thuaidh. Is le haghaidh líonraí faoi Acht na Gaeltachta, 2012 amháin atá an t-allúntas pleanála teanga a chuireann an Rialtas ó Dheas ar fáil faoi láthair. Mar eagraíocht Thuaidh-Theas atá freagrach as an Ghaeilge a chur chun cinn ar bhonn uile-oileáin, tá sé ríthábhachtach d’Fhoras na Gaeilge gur cur chuige amháin don phleanáil teanga a bheidh á fhorbairt againn ar bhonn Thuaidh-Theas maidir le líonraí Gaeilge. Dá réir sin, is leisce linn gairm eile a dhéanamh le haghaidh líonraí Gaeilge úra mura féidir linn maoiniú a chur ar fáil d’iarratais ó dhlínse an Fheidhmeannais ó Thuaidh, rud nach féidir linn a dhéanamh faoi láthair, mar a luaigh mé. Mar sin de, cé go bhfuil grúpaí ann ar fud na tíre a d’fhéadfadh iarratas a dhéanamh le stádas mar líonra Gaeilge a bhaint amach i láthair na huaire, níl muid i ndiaidh babhta eile de na líonraí Gaeilge a fhógairt.

Is mian liom mo bhuíochas a ghabháil thar cheann Fhoras na Gaeilge as an deis seo le teacht i láthair an choiste. Cuireann muid fáilte roimh cheisteanna na gcomhaltaí.

Tá mé ag coinneáil súil ar scáileán na Dála mar beidh mé ag rith go luath. Gabhaim buíochas leis na finnéithe. Tá á lán oibre curtha isteach leis na cuir i láthair. Tá sé an-tábhachtach go bhfuil na grúpaí anseo agus go bhfuil léargas á fháil againn ar an bpróiseas pleanála teanga. Tá sé deacair dúinn, mar Theachtaí Dála, a bheith ag coinneáil suas chun dáta ar na figuirí agus gach rud.

Ar dtús báire, díreoidh mé isteach ar Údarás na Gaeltachta. Aontaím nach bhfuil sé ag obair i bhfolús. Tá sé tábhachtach é sin a rá. Tá rudaí ann is féidir leis déanamh, ach ní folús atá i gceist. Is iad cúrsaí tithíochta an rud is mó. Ní féidir an teanga a chaomhnú nó a chur chun cinn gan tithíocht. Tá a fhios agam nach é sin ábhar an chruinnithe anseo ach tá sé tábhachtach é a lua. Bhí BÁNÚ agus neart eagraíochtaí eile os ár gcomhair. Bhí neart aighneachtaí ag cur in iúl cé chomh deacair is atá sé tithe a thógáil. Is rud amháin é sin.

Tá mé srianta inniu mar gheall ar ghníomhaíochtaí Dála, ach ó thaobh chúrsaí pleanála teanga, tá 26 ceantar i gceist. Tá éiginnteacht amach is amach ann. Is é sin an rud atá daoine ag rá linn gach lá. Thaistil muid, mar choiste, timpeall na tíre agus is é sin an téama a tháinig suas arís is arís eile. Níl aon chinnteacht i gceist ó thaobh na háite a bhfuil ár dtriail. Cá bhfuil triail na Roinne ó thaobh an phróisis seo? Tá sé sin níos tábhachtaí.

Tugadh figuirí dúinn anseo. Níl aon phlean ag teacht chun críche an bhliain seo ach beidh pleananna ag teacht chun críche an bhliain seo chugainn. An bhfuil figuirí ag na finnéithe ó thaobh an méid pleananna a bheidh á dtabhairt chun críche an bhliain seo chugainn agus sna blianta ina dhiaidh sin? Cá bhfuil an próiseas athbhreithnithe? Cuireadh tús leis sin agus tá mé ag cur ceisteanna le bliain go leith, agus níos faide ná sin, ó thaobh stad an phróisis. Tá a fhios agam go bhfuil comhlacht phríobháideach i mbun oibre agus tá Údarás na Gaeltachta ag obair leis an gcomhlacht sin. Cá bhfuil muid? An bhfuil dréacht-tuarascáil ann? An bhfuil aon eolas ag na finnéithe ina leith? De réir mar a thuigim, bhí an tuarascáil sin le bheith críochnaithe i mí an Mhárta i mbliana ach níl tásc ná tuairisc air. Stopfaidh mé ag an bpointe seo. Is mian liom soiléiriú a fháil ar na ceisteanna maidir leis an próiseas athbhreithnithe agus an stad ina bhfuil muid ó thaobh na bpleananna.

Gabhaim buíochas leis an Teachta Connolly agus gabhaim buíochas leis na comhaltaí eile ón gcomhchoiste a rinne an taisteal timpeall na tíre. Fuair go leor de na grúpaí deis ionchur a bheith acu agus cluas na héisteachta de bharr gur thug an coiste cuairt ar áiteanna éagsúla ar fud na tíre.

Is ceist í don Roinn. Ní hé go bhfuil mé ag seachaint na ceiste. Aontaím leis an Teachta Connolly. Tá plé leanúnach ar bun againn leis an Roinn ar an ábhar sin le féachaint cá bhfuil sé. Tá a fhios againn go bhfuil dul chun cinn á dhéanamh. Le cothrom na Féinne a thabhairt don Roinn, tuigeann sí féin, ón phlé leanúnach atá ar bun idir muid agus í-----

Faoi Lúnasa na bliana seo chugainn, beidh trí phlean ag dul isteach. Beidh tréimhse seacht mbliana tosaithe acu. Ag amharc ar na staitisticí, mar a dúirt mé, tá 70% de na limistéir pleanála teanga i mbliain a chúig nó níos mó. Tá deich limistéar atá ag dul isteach nó atá i mbliain a sé faoi láthair. Nuair a amharcann tú air mar sin, tá níos mó acu i dtréimhse feidhmiúcháin cúig bliana nó níos mó ná mar atá ar an taobh eile. Is é sin an stad ina bhfuil siad.

Ar bhealach, tá muid ag fanacht leis na torthaí a thiocfaidh ón athbhreithniú. Tá muid ag súil leis na deich limistéar pleanála teanga sin. Tá mé dóchasach go dtabharfar tréimhse seacht mbliana eile. Tá muid ag súil go mbeidh muid ag obair leis na limistéir pleanála teanga sin a bhfuil a dtréimhse feidhmithe ag teacht chun deiridh le go mbeidh siad ag ullmhú pleananna teanga don chéad tréimhse seacht mbliana eile ina dhiaidh sin.

Tá mé den tuairim go bhfuil bunús leis an dóchas sa mhéid atá leagtha amach anseo. Tá ag éirí leis. Anuas ar an taighde atá ar bun faoi láthair agus an obair atá ar siúl ag an gcomhlacht príobháideach sin, is léir dom, agus mé ag taistil timpeall na tíre, go bhfuil an pobal an-dearfach ina leith. Tá tábhacht leis sin; creideann an pobal ann. Feicim go bhfeiceann an Roinn an tábhacht leis sin chomh maith céanna agus go bhfuil fiúntas leis. Ní hé sin le rá nach bhfuil dúshláin os ár gcomhair amach le déanamh cinnte go bhfuil an obair críochnaithe in am. Tá ceist fostaíochta agus conartha ann i gcásanna ina bhfuil daoine ag teacht chuig deireadh na gconarthaí sin. Caithfear maoiniú a bheith in áit ionas gur féidir cur leis na conarthaí atá ann. Tá ceisteanna mhóra-----

Tuigim go hiomlán é sin. Glacaim leis sin. Is é sin an rud atá leagtha amach againn. Tá sé seo ráite agus tugtha le fios don Roinn, ní hamháin uainn ach ó na heagrais eile, na ceanneagraíochtaí agus ó na hoifigigh pleanála teanga iad féin. Tá siad ar an eolas faoi seo agus tuigeann siad go maith na dúshláin a bhaineann leis.

Bheinn ag amharc ar an chur chuige a bheas ann. Is próiseas iomlán as an nua a bhí ann ag an tús. Agus muid ag obair le ceanneagraíochtaí pleanála teanga, bhí go leor foghlama sa tréimhse seacht mbliana atá, agus a bheas, caite maidir le cén cur chuige, creatlach nó múnla a bheas ag dul chun tosaigh. Roimhe seo, bhí tacaíocht curtha ar fáil leis na pleananna teanga a ullmhú. Anois, bíonn clár oibre aitheanta leis na ceanneagraíochtaí pleanála teanga achan bhliain agus is iad na hoifigigh pleanála teanga a bhíonn ag feidhmiú na bpleananna sin. Ar bhealach, tá struchtúr i bhfad níos láidre in áit anois ná mar a bhí ag an tús. Bhí cuid mhór oibre le cur isteach ansin. Tá muid i spás agus áit i bhfad níos dearfaí agus níos fearr anois le díriú isteach agus le cuidiú leis na ceanneagraíochtaí pleanála teanga sin pleananna teanga nua a fhorbairt i gcomhar leis na pobail. Níor chóir dúinn dearmad a dhéanamh go dtagann na pleananna teanga ó riachtanais na bpobal féin, ag tabhairt san áireamh na réimsí, grúpaí agus spriocghrúpaí atá sna pobail sin le déanamh cinnte go bhfuiltear ag díriú isteach orthu. Caithfear dul ar ais chuig na pobail sin le fáil amach cá háit a seasann rudaí anois, ag tabhairt staitisticí, fianaise agus tionchar na hoibre atá déanta san áireamh agus ag iarraidh tógáil air sin.

Tá sé iontach tábhachtach tabhairt san áireamh fosta, mar a luaigh an príomhfheidhmeannach, Tomás Ó Síocháin, go bhfuil infheistíocht breise, le cúig nó sé bhliain anuas, déanta in go leor de na heagraíochtaí a thugann tacaíocht. Luaim Ealaín na Gaeltachta, Tuismitheoirí na Gaeltachta, Comhar Naíonraí na Gaeltachta agus Muintearas na Gaeltachta. Is mór an tacaíocht í sin ach tá gá le comhordú ag leibhéal níos straitéisí agus níos éifeachtaí ar an obair sin. Is san áit seo a mbeidh go leor den fhócas ag dul chun tosaigh le go mbeidh muid ag forbairt na bpleananna teanga sin i gcomhar leis na pobail agus, ag an am céanna, ag amharc ar na tacaíochtaí agus na struchtúir atá, ar bhealach, láidrithe ó cuireadh tús leis an phróiseas seo.

Tá ceithre fholúntas ann faoi láthair agus tá próiseas earcaíochta ar siúl. Beidh beirt úr ag dul i mbun oibre i gCois Fharraige, mar shampla, go luath. Tá folúntas ag teacht chun tosaigh ar Inis Oírr. Tá folúntas eile ag teacht chun tosaigh ó Thuaidh. Is obair dhúshlánach í seo; tá muid coinsiasach de sin. Ón méid atá feicithe againn, bíonn go leor de na hiaroifigigh pleanála teanga ag obair in earnáil na Gaeilge agus ag tacú le hobair na n-oifigeach pleanála teanga atá ann. Is iontach an rud é sin. Aithníonn muid, agus tréimhse feidhmithe na bpleananna ag teacht chun deiridh, gur ceist í seo ar a bhfuil daoine ag iarraidh cinnteachta. Tá siad ag iarraidh fáil amach cé acu an mbeidh nó nach mbeidh poist acu i gceann bliana nó dhó agus cá bhfuil triail Údarás na Gaeltachta leis sin.

Is é an rud go díreach a bhí mé ag rá ná ón obair atá déanta againn, tá léiriú sna figiúirí. Ar an gcéad dul síos, tá lánfhostaíocht againn agus ní dúshlán mínádúrtha nó aisteach é seo in aon slí. Tá sé seo ag tarlú in go leor eagraíochtaí maidir le daoine a bheith ag teacht agus ag dul amach mar gheall go bhfuil deiseanna ann. Is maith an rud é sin. Ach an oiread le haon earnáil eile, tá deiseanna ó thaobh na Gaeilge de agus mar gheall ar an oiliúint agus an taithí atá faighte acu sna róil sin le bheith ag plé leis an bpobal agus leis na heagraíochtaí Stáit, tá bogadh chun cinn á dhéanamh agus tá an gréasán ann i gcónaí. Mar a luaigh an Teachta, chuirfeadh sé go mór leis dá bhféadfaimis cinnteacht a fháil faoi thodhchaí na gconarthaí sin le go mbeadh daoine cinnte dearfa faoi cad atá os a gcomhair amach. Mar a luamar, táimid dóchasach go bhfuil sé sin ar siúl agus go mbeidh sé in áit in am.

Tá ceist agam a éiríonn ón méid a dúirt Tomás Ó Síocháin ansin. Dúirt sé go raibh an chéad phlean eile le teacht agus go mbeifí ag dul i gcomhairle leis na pobail arís, i gcásanna go bhfostófaí daoine an bhliain seo chugainn agus go mb’éigean dul i dteagmháil leo. An ar an duine atá fostaithe faoi láthair tús a chur leis sin in ainneoin nach mbeidh a fhios acu go mbeidh siad fostaithe mar go mbeidh sórt spáis ann? Má tá siad fostaithe, chaithfí go bhfuil plean ann. Mura bhfuil plean ann, ní bheidh siad fostaithe má tá siad ag teacht chun deiridh. Is é sin an ghéarchéim atá ann nach bhféadfaí a rá le duine go mbeidh seacht mbliana eile ann má tá plean nua atá maith go leor curtha os ár gcomhair. D'fhéadfaí go mbeadh fadhb ag an Aire, nó pé duine atá i gceist, agus tá daoine ag teacht chun deiridh anois. Chun plean ceart a chur le chéile, chaithfí am a chaitheamh ag déileáil leis an bpobal agus, mar a dúirt an finné, tarraingt na dtéad difriúil atá ann. Cad é an spriocdháta ó thaobh ár bhfinnéithe de chun go mbeadh plean ann, ní féidir liom a rá faoin mbliain seo chugainn ach b'fhéidir i mí Lúnasa, mar is é seo spriocdháta amháin, ach chun a bheith ag tosú ar phlean eile, nuair a bheifí ag cur tús athuair go hiomlán air? Beidh na daoine atá fostaithe imithe faoin am seo agus beidh buntáiste ag duine éigin eile nó ag eagras Gaeilge eile ann.

Ar an gcéad dul síos, tá an próiseas seo ina thús mar níl sé déanta ag aon duine cheana féin. Tabharfaidh mé deis cainte do Shiubhán Nic Grianna mar bíonn sí ag plé leis an ábhar seo ar bhonn laethúil. Beidh an dá ról i gceist. Beidh ról lárnach ag na hoifigigh pleanála teanga mar gheall go bhfuil siadsan ag plé leis an obair seo ach, anuas air sin, beidh ról lárnach ag na ceanneagraíochtaí ó thaobh an ionchuir a dhéanamh agus mar sin de. Is as sin a thiocfaidh sé.

Mar a luaigh mé, bheinn dóchasach go mbeidh cinnteacht ann faoin dáta ionas go bhféadfaí tús a chur leis an obair sin agus is cinnte dearfa é gur cuid lárnach don obair agus don phróiseas an obair sin lena chinntiú go bhfuilimid ar an mbóthar ceart. Táimid ag féachaint ar an méid atá bainte amach le sé nó seacht mbliana anuas agus ag féachaint cad is féidir cur leis agus ar cad is fearr gearradh siar air agus cá bhfuil na hacmhainní is mó gur féidir linn luach a bhaint astu. Iarraim ar Shiubhán Nic Grianna cur leis sin anois.

Díreach mar a dúirt an Cathaoirleach, glacann sé tamall pleananna teanga a chur le chéile. I gcásanna áirithe, sna háiteanna ina mbeidh deireadh tagtha le pleananna teanga faoi Lúnasa agus faoi Mheán Fómhair seo chugainn, táimid ag súil le bheith ag obair leis na ceanneagraíochtaí pleanála teanga sin cheana féin. Beidh pleanáil ar bun maidir leis na céimeanna atá le glacadh, caidé mar atáimid ag tabhairt faoin taighde, agus cén ceacht agus cén ról a bheidh ann. Mar a dúirt an príomhfheidhmeannach níos luaithe, tá cainteanna ar bun leis an Roinn ar an ábhar sin. Ní hé nach mbeidh aon rud ag tarlú. Beimid ag pleanáil sa treo go mbeidh spás ann, go mbeimid ag feidhmiú sa spás sin agus go mbeidh pleananna teanga úra ag oibriú ar feadh tréimhse seacht mbliana eile. Ní bheimid ag fanacht go dtí na dátaí deireanacha mar tá go leor oibre le déanamh. Mar a dúirt mé, caithfear dul ar ais go dtí na pobail iad féin agus aisghabháil a fháil uathu siúd. Glacann sé sin am.

An athbhreithniú nó an tuairisc atá i gceist? An bhfuil sé críochnaithe? Mura bhfuil, táthar ag cur tús le pleanáil teanga gan creatlach nua nó léiriú seachas go bhfuil an t-eolas againn féin. Is é sin, tá sé seo agus siúd agam ach gan treoir oifigiúil a bheith ann le go bhféadfainn a bheith gafa chun pleananna a chur le chéile nach bhfuil dírithe ar pé rud a bheadh san athbhreithniú.

Maidir leis an bplé a bhí againn leis an Roinn go dtí seo, tá an obair ar a taobh siúd ag teacht chun deiridh maidir leis sin agus an obair atá ar siúl ag an gcomhlacht eile. Mar a luaigh Siubhán Nic Grianna ansin, tá an tús á chur leis an obair a bheimis páirteach ann ag féachaint ar céard atá ag teacht as, conas is féidir é sin a chur i bhfeidhm agus, is dócha, an dearcadh neamhspleách sin a mheascadh leis an taithí ar an talamh agus cad iad na chéad chéimeanna eile.

Gabhaim buíochas le Tomás Ó Síocháin as an bhfreagra sin.

Ó thaobh Fhoras na Gaeilge de, tá sé sa bhád céanna arís sa mhéid is go bhfuil tús curtha le rud atá ag éirí go maith leis. Tá na pobail sásta ar bhealach amháin gur ann dóibh ach tá critíc le déanamh. Is é ceann de na rudaí ná go bhfuil seacht mbliana i gceist maidir le pleanáil teanga ag an údarás ach ní seacht mbliana i gceist atá i gceist maidir leis na líonraí. An é sin an cás? Beidh siad beagnach mar an gcéanna.

Tá súil agam go mbeidh mar is faoi Roinn na Gaeltachta atá sé an t-athbhreithniú sin a chur ar bun ach beidh muid ag súil go ndéanfaidh siad mar atá déanta leis na limistéir pleanála teanga i dtaca linne. Tá baile seirbhíse Gaeltachta amháin atá cúig bliana anois ar an fhód agus beidh muid ag súil go gcuirfí tús leis an athbhreithniú i dtaca leis sin. Aithnímid - tá súil agam go n-aithníonn an Rialtas, agus is cinnte go n-aithníonn Roinn na Gaeltachta - gurb iad tionscadail seacht mbliana atá i gceist le cúrsaí pleanála teanga. Is tionscadail fada atá i gceist. Bhíomar uilig nó cuid mhaith daoine i láthair ag an gcomóradh 30 bliain a rinneadh le pobal Charn Tóchair. Tá a fhios agam taobh amuigh den Ghaeltacht go mb'fhéidir gurb é sin an ceantar is mó a bhfuil forbairt geallta dó ó thaobh cúrsaí pleanála teanga de. Is cinnte nach bhfuil muintir an phobail sin ag deireadh an aistir go fóill i dtaca le forbairtí Gaeilge de. Tá siadsan ar an fhód le 30 bliain ag gabháil leis seo.

Beidh mé ag súil go n-aithneofaí ag leibhéal an Rialtais gur tionscadal fadtéarmach é seo sa Ghaeltacht agus taobh amuigh di. Is cinnte go mbeidh athruithe agus feabhsuithe le déanamh ar an bpróiseas agus gur cur chuige céimnitheach atá i gceist leis na pleananna. Nuair a bheidh plean amháin curtha i bhfeidhm, beifear ag súil go mbeifí ag tógáil ar an bplean sin don chéad phlean eile ach go n-aithnítear go mbíonn tréimhse fada i gceist le pleananna teanga. Ghlac sé tamall fada an Ghaeilge a chur ó úsáid laethúil taobh amuigh den Ghaeltacht ar fud na tíre agus glacfaidh sé an fad céanna an Ghaeilge a chur i réim arís mar theanga laethúil sna ceantair sin. Beimid ag súil go n-aithníonn an Rialtas go bhfuil infheistíocht fhadtéarmach i gceist sna pobail sin.

Má fhanann an infheistíocht ó thaobh an Rialtais Thuaidh agus Theas ag an leibhéal céanna, ní fhéadfaí cur leis na líonraí nó leis na bailte seirbhíse Gaeltachta, mar luaigh Seán Ó Coinn tamall ó shin, má tá an t-éileamh ann. Measaim go raibh éileamh níos mó ann do líonraí ná mar atá ann faoi láthair. Glacaim go dtiocfaidh an dream nach bhfuair an t-aitheantas ar ais. Tá súil agam go dtiocfaidh níos mó dóibh ar ais. Tá gá le breis mhaoinithe chun a dhéanamh cinnte de go mbeidh siad sin ag fáil an maoiniú ceart don tréimhse seacht mbliana agus an seacht mbliana ina dhiaidh sin, agus mar sin de.

Go díreach é, a Chathaoirligh. Is é an dúshlán is mó dúinne i ndlínse Fheidhmeannas Thuaisceart Éireann ná nach bhfuil foinse mhaoinithe againne do na líonraí Gaeilge ansin seachas mar atá ar bhonn imfhálaithe. Tá airgead ar fáil ó Roinn na Gaeltachta i dtaca leis sin go ceann bliana agus is é sin an t-ualach iomlán maoinithe ar bhuiséad bunlíne Fhoras na Gaeilge. Dá réir sin, beidh sé dúshlánach go leor againn an t-ualach sin a iompar gan trácht ar chur le líon na líonraí ó Thuaidh. Tá an ceart ag an gCathaoirleach go bhfuil go leor ceantar a bheadh incháilithe, más féidir liom é a chur sa dóigh sin, le bheith ainmnithe ina líonra Gaeilge ó Thuaidh agus, ar ndóigh, ó Dheas.

Is é an bealach a oibríonn sé sin ná ar iarratas ón Roinn a fháil, déanfaimid glaoch ar líonraí agus tiocfaidh iarratais chun cinn, is é sin léirithe spéise go bunúsach ó cheantar agus ó bhailte ar suim leo a bheith aitheanta mar líonra. Rachaimid trí phróiseas ansin as a roghnófar na cinn a bheadh oiriúnach mar líonraí. Ansin, tá idir bhliain agus suas go dtí dhá bhliain acu le dul i mbun dréachtú ar an bplean. Tá suas le €20,000 ar fáil an ceann. Is é sin €15,000 do na líonraí leis an bplean a dhréachtú agus ina dhiaidh sin, tosaíonn siad ar thréimhse fheidhmithe an phlean, an tréimhse seacht mbliana. Faoi láthair, ó Dheas ar aon nós, is é an maoiniú a chuirtear ar fáil ansin do na grúpaí sin ná €96,000 in aghaidh na bliana chun oifigeach pleanála teanga a cheapadh, le tabhairt faoi ghníomhaíochtaí, agus mar sin de.

Is suim nach beag í. Cuirtear an maoiniú sin ar fáil d’Fhoras na Gaeilge agus do na líonraí ó Dheas tríd an allúntas pleanála teanga, taobh amuigh de bhonnmhaoiniú an fhorais. Go dtí seo, tá Roinn na Gaeltachta breá sásta an maoiniú seo a chur ar fáil d’aon dream a bhí cáilithe. Is í an deacracht atá againne ná is foras trasTeorainn muid, foras uile-oileáin. Bhíomar ag smaoineamh ar an nglaoch eile a dhéanamh ar líonraí agus bheimis ag iarraidh é sin a dhéanamh ar bhonn uile-oileáin. Ní fheictear dúinn cá bhfuil an foinse mhaoinithe do tuilleadh líonraí i ndlínse an Fheidhmeannais faoi láthair, rud atá ag cur bac orainn, cineáilín, an glaoch a dhéanamh ag an nóiméad seo.

An fáth go raibh mé ag cur ceiste faoi mhaoiniú ná go bhfuilimid sa tréimhse sin, áit a bhíonn na hAirí ag teacht os ár gcomhair faoi bhuiséad nó a leithéid agus táimid breá sásta, mar choiste, an cheist a ardú arís leo ó thaobh breis mhaoinithe i dtaca le pleanáil teanga. Is féidir a dhéanamh cinnte de sin mar go bhfuil an dá eagras os ár gcomhair inniu agus de bharr go bhfuil an t-athbhreithniú ann, go dtuigeann siad nach féidir stop a chur leis an maoiniú toisc go bhfuil athbhreithniú á dhéanamh. Tá gá le hairgead breise ní hamháin chun a dhéanamh cinnte de maidir le líonraí ach freisin maidir le haon chur chuige a bhfuil gá cur leis sin, inár dtuairim. Nuair a bhuail muid leis na heagrais agus leo siúd a bhí i mbun gach uile ghníomh pleanála teanga timpeall na tíre, is é sin a bhí siad á rá linn. Tá sé go hiontach go bhfuil an t-airgead ann. Maidir le han-chuid díobh, bhí siad gafa le cur chun cinn na Gaeilge ar phinginí nó fiú amháin gan phinginí. Dúirt siad go mbeadh sé go maith ach go bhfuil an oiread sin eile a bhféadfaidís a dhéanamh dá mbeadh an maoiniú ceart acu is dá mbeadh foirne agus níos mó acu, agus go mbeidís i riocht níos fearr dá réir.

Nuair a chuirtear iarratas isteach, dúirt Breandán Mac Craith go dtugtar dhá bhliain dóibh nó airgead dóibh chun plean a chur le chéile. An dtosaítear é sin ar leibhéil dhifriúla nó an bhfuil céim suas, nó an dtosaítear ag leibhéal 1 agus go mbogann siad ar aghaidh mar sin go leibhéal eile? Sa deireadh, an mbeadh sé i gceist amach anseo go mbeadh na heagrais agus na ceantair seo in ann obair as a stuaim féin seachas a bheith ag brath ar mhaoiniú a fháil? An bhféadfaidís ansin in ann bogadh ar aghaidh agus an maoiniú a bhí an foras ag tabhairt, abair, do líonra amháin a thabhairt do líonra eile a bheadh ag teacht amach anseo? An é go mbeadh siad spleách ar an bhforas nó, i gcás an údaráis, go mbeadh na grúpaí pleanála teanga i gcónaí spleách ar an gcóras, nó, amach anseo, go mbeimid in ann díriú ar an leibhéal eile agus ar an gcéad dream atá ag teacht inár ndiaidh níos moille?

Ní dóigh liom go bhfeicimid gur mar sin atá sé, toisc, mar a luaigh mé, is tionscadal fadtéarmach é an tionscadal forbartha teanga i gceantar ar bith. Ní hé go mbíonn sé curtha i gcrích i ndiaidh seacht mbliana, 14 bliain, 21 bliain, nó 28 bliain. Is dóigh liom gurb é seo infheistíocht sna ceantair seo. Má tá an próiseas le leanúint, tá sé riachtanach go leanfaidh an infheistíocht sin go ceann i bhfad agus, i ndáiríre, go n-aithneofaí an infheistíocht sin mar infheistíocht bhuan i bhforbairt na Gaeilge sna bailte agus sna ceantair sin.

Ó thaobh tacaíocht ó na heagrais Stáit eile - tá a lán díobh ann - ba chóir go mbeimid, go mbeadh ár n-aíonna agus go mbeadh na hoifigigh teanga ag fáil tacaíocht ó eagrais Stáit eile agus ó chomhairlí contae. An bhfuil sé sin ag tarlú nó an bhfuil drogall ar roinnt acu maidir leis na pleananna seo atá leagtha síos ag an bpobal nó ag na hoifigigh teanga? An féidir linn níos mó a dhéanamh air seo?

I dtaca linne, is dóigh go bhfuil freagra iontach dearfach tagtha ar ais ó na húdaráis áitiúla, cuir i gcás, a bhímid ag plé leo. Is é an dúshlán is mó do na húdaráis áitiúla ná nach bhfuil acmhainní breise acu le bheith ag tacú leis an bpróiseas pleanála teanga. Mar atá a fhios againn, tá cuid mhór iarratas breise déanta thar réimse leathan ar na húdaráis áitiúla san am atá i láthair le dúshláin éagsúla ina gceantair. Nuair a mholamar go mbunófaí fóram do na príomhoifigigh feidhmiúcháin a bhfuil plean teanga ina gceantair, chuir siad fáilte roimh an moladh. Tá siad i ndiaidh téarmaí tagartha a aontú linn ionas go mbeidh siad ábalta dea-chleachtas a chomhroinnt le chéile agus cúrsaí pleanála teanga a phlé le chéile. Tá sé sin an-dearfach. Ar ndóigh, ní bhímid ag plé leis na húdaráis áitiúla ó thaobh na Gaeltachta de mar is é an t-údarás a bhíonn á dhéanamh sin i dtaca le tithíocht, gnó agus mar sin.

Ní díreach na húdaráis áitiúla a bhí i gceist agam - tá na ETBs ann agus tá sraith den chóras ina iomlán ann. Aon uair a dhéileálaimid leis na húdaráis áitiúla, feictear dúinn go raibh siad ag éirí níos fearr go dtí seo. Tá roinnt dóibh an-mhaith ó thaobh an chur chuige atá acu agus tá súil agam le dream nua comhairleoirí amach anseo go mbeidh siad ag cur brú ar na comhairlí. Ba iad na húdaráis sláinte, na boird sláinte, na hollscoileanna, srl. - tá liosta ann - a bhí i gceist agam. I mo thuairim féin agus b'fhéidir i dtuairim an choiste i gcoitinne, ba chóir go mbeadh siadsan ar fad gafa nó lárnach sa réimeas atá acu chun cuidiú le haon sórt pleanála teanga.

Is dóigh liom gur ceist easpa feasachta den chuid is mó atá ann i dtaca leis na forais eile Stáit, na bord oideachais agus oiliúna, na heagraíochtaí sláinte agus mar sin de, sa mhéid is nach bhfuil siad eolach ar caidé atá i gceist leis an bpleanáil teanga. Ar ndóigh, ag tús an phróisis tá a fhios againn gur cineál d’fheiniméan úr atá ann, go háirithe sna bailte seirbhíse Gaeltachta, ionas nach raibh éileamh ag teacht ó na bailte sin roimhe seo maidir le seirbhísí trí mheán na Gaeilge, agus mar sin de. Seachas go fánach ó dhaoine aonair sa phobal, ní raibh iarratais eagraithe ag teacht i dtaca leis sin. Is dóigh liom gur próiseas feasachta a bheidh ann ach bheimis ag súil le hAcht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú), 2021 agus leis an tuairisc comhairleach atá curtha faoi bhráid an Aire Stáit maidir le cúrsaí earcaíochta, go mbeidh an fheasacht sin sa tseirbhís phoiblí i gcoitinne á hardú de réir a chéile agus nuair a bheidh na grúpaí pleanála teanga ag leibhéal áitiúil réidh chun dul chuig forais Stáit ina gceantair féin, go mbeidh fáilte á cur rompu.

Gabhaim buíochas leis an gCathaoirleach. Bheinn ag teacht leis an méid atá ráite ag Seán Ó Coinn. In aon chás a bhfuil plé déanta againn leis na húdaráis áitiúla - bíodh sé sin i gcomhthéacs forbartha, tithíochta, fiontraíochta nó aon slí mar sin - tá dhá rud i gceist ar an gcéad dul síos.

Bheinnse breá sásta a rá go bhfuil siad dearfach ina leith. Is cabhair ollmhór é agus muid ag plé leo go bhfuilimid ag teacht le cur chuige. Tá sé níos fearr fós más féidir linn teacht le cur chuige atá aontaithe ag leibhéal na gcontaetha ar fad in an dul amháin agus go bhfuil sé soiléir dóibh go bhfuil cur chuige leagtha amach agus gur féidir leo a bheith ag comhoibriú leis sin. Go dtí seo, i gcásanna áirithe, cuid den dúshlán a bhí ann ná go raibh súil go dtiocfadh an t-údarás áitiúil nó na háisíneachtaí eile chun cinn le coincheap a fhorbairt, a sholáthar agus gach rud eile, ach nach raibh na hacmhainní cuí in áit. Is mar sin go bhfuil muid tar éis a bheith ag féachaint ar caighdeánú a dhéanamh air sin. An taithí atá faighte againn ó na háisíneachtaí a bhfuilimid tar éis ceist a chur orthu - bíodh siad i gcúrsaí oideachais, rialtais áitiúil nó aon eagraíocht Stáit eile - ná go mbíonn siad oscailte chuige sin agus sásta a bheith ag tacú linn. Bheinnse dearfach ina leith go bhfuil dul chun cinn á dhéanamh agus go bhfuil féidearthachtaí ann i gcónaí.

Críochnóidh mé leis an údarás agus tiocfaidh mé ar ais go dtí an fóram atá i gceist. Tá dhá rud ann. Ceann amháin ná maidir leis na cliantchomhlachtaí agus an staidéar agus an taighde atá a dhéanamh. Arís, tagann sé ar ais go dtí an pointe nach n-oibríonn siad i bhfolús. Tá ard-mholadh tugadh agam don údarás ó thaobh infheistíochta a mhealladh isteach ach tá mé thar a bheith buartha faoin teanga laistigh de na eagraíochtaí seo. Ní fheileann an focal "monarchan" níos mó ach cibé cén focal atá i gceist. Tá neart ceisteanna curtha agam. B'fhéidir go mbeadh na hionadaithe ón údarás in ann tuilleadh sonraí a thabhairt dom ó thaobh na pleananna, cad atá ar siúl, nó cad atá faighte amach acu ina dtaobh sin.

Cinnte. Mar is eol don Teachta, táimid ag obair ar scéim píolótach a chur i bhfeidhm atá dírithe ar chliantchomhlachtaí. Tá an scéim sin ag eascair as taighde a thug muid faoi a bhí dírithe ar na cliantchomhlachtaí. An rud a fuair muid amach ón taighde sin ná gur scáthán iad na fostaithe ar bhealach. Tá sé ar nós nuair a amharcann tú ar na staitisticí fhad agus a bhaineann siad le líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa Ghaeltacht, is scáthán iad na cliantchomhlachtaí ar an phictiúr atá amuigh sa phobal. Bhí an méid a tháinig ar ais chugainn thar a bheith dearfach. Léirigh sé go raibh Gaeilge líofa nó ó dhúchas ag idir 58% agus 60% de na daoine a ghlac páirt sa taighde. An rud a bhí thar a bheith suimiúil dúinn ná gur léirigh siad fosta nach mbíonn an Ghaeilge á húsáid acu go laethúil sa bhaile, sa phobal nó fiú ar an láthair oibre. Ar bhealach, nuair a amharcann tú ar na staitisticí a thagann ón daonáireamh, le pobal Gaeltachta ina bhfuil 102,000 ann, léiríonn na staitisticí go bhfuil ós cionn 20,000 acu sin ina gcainteoirí laethúla Gaeilge. Léirigh ós cionn 65,000 duine go raibh cumas Gaeilge acu ach dúirt díreach 45,000 – tá brón orm faoi na figiúirí seo uilig - go raibh Gaeilge a bhí go han-mhaith nó go maith acu ach nach raibh sí á labhairt acu go laethúil. Ó thaobh spriocanna straitéise an údaráis, táimid ag iarraidh na daoine sin a dúirt go bhfuil Gaeilge go maith nó go han-mhaith acu a mhealladh i dtreo a bheith mar chainteoirí laethúla Gaeilge. Tá sé mar an gcéanna leis na cliantchomhlachtaí. Táimid ag iarraidh oibriú leis na cliantchomhlachtaí sin agus ó thaobh-----

Beidh meascán de Ghaeltachtaí, de chomhlachtaí agus d'earnálacha ann. Mar gur scéim nua píolótach é seo, táimid ag iarraidh é a dhéanamh ceart. Táimid ag iarraidh go mbeadh córas agus múnla measúnaithe ina áit, mar níl anseo ach tús. Is clár forbartha trí bliana atá ann agus tá iarratas déanta againn ag Roinn na Gaeltachta ag lorg maoiniú sa dóigh go mbeimid in ann an scéim sin a chur i bhfeidhm ar 50 comhlacht. Tá an scéim dírithe ar na comhlachtaí sin ina bhfuil leibhéal ard fostaíochta. Aon chomhlacht ina bhfuil 30 nó níos mó fostaithe ann, sin an rud atáimid ag iarraidh. Táimid ag iarraidh díriú ar na comhlachtaí sin in go leor earnálacha éagsúla.

Ó thaobh buiséid de, ba mhaith linn bheith in ann dul i bhfeidhm ar nó oibriú le níos mó comhlachtaí ach beimid ag braith ar bhuiséid chun é sin a dhéanamh. Táimid ag cur an creatlach agus an múnla in áit. Is rud casta é. Beimid ag iarraidh ar na cliantchomhlachtaí duine a aimsiú sa chomhlacht a bhéas sásta oibriú linn mar saghas áisitheoir teanga. Tá go leor don obair á dhéanamh againn sa chúlra le hullmhú dó sin. Le gairid anuas, d'oibrigh muid i gcomhar le hOllscoil Luimnigh agus bhí comhpháirtnéireacht againn leo ar chúrsa ar mhicrichreidiúint díreach isteach ar cóitseáil teanga sa láthair oibre. Tá lúcháir orm a rá gur thug oifigigh pleanála teanga agus feidhmeannaigh de chuid an údaráis faoin chúrsa sin. Táimid ag forbairt saineolais i rith an ama. Caithfimid na daoine atá sna cliantchomhlachtaí a chumasú leis an scéim atáimid ag iarraidh a chur ar fáil a fhorbairt ar an talamh. Is obair chasta í. Beimid ag iarraidh é sin a dul i bhfeidhm ar na daoine atá fostaithe sna cliantchomhlachtaí. Go dtí seo, áfach, bhí an plé a bhí againn leis na cliantchomhlachtaí dírithe ar rudaí a bhí ag tarlú ar an láthair oibre cosúil le comharthaíocht, cur chun cinn na Gaeilge agus ranganna. An rud atáimid ag iarraidh a dhéanamh leis an scéim seo ná a chinntiú go bhfuil na daoine atá ag obair sna comhlachtaí in ann teacht ar sheirbhísí trí Ghaeilge ina bpobal féin. An tuismitheoirí iad a bhfuil páistí acu? An bhfuil siad ag freastal ar scoil Ghaeltachta? Céard iad na himeachtaí agus na háiseanna-----

Faoi dheireadh na bliana seo. Is scéim trí bliana atá ann. Beidh siad linn ar feadh tréimhse trí bliana agus beidh sé i gceist go gcuirfidh muid tacaíocht leanúnach ar fáil dóibh. Ag brath ar mhaoiniú, beimid ag súil é sin a ardú suas go dtí 50 cliant. Is é sin an sprioc atá againn thar an tréimhse sa chúpla bliain amach romhainn.

Gabhaim buíochas le Suibhán Nic Grianna agus le hionadaithe Foras na Gaeilge freisin. Ceapaim go bhfuil na dúshláin atá os comhar Foras na Gaeilge i bhfad níos deacra ná na dúshláin atá os comhar Údarás na Gaeltachta agus tá a chuidse deacair go leor. Tá na dúshláin atá ag Foras na Gaeilge leagtha amach sa ráiteas agus bhí mé á léamh. Tá súim agam sa fóram sin. Níl tús curtha fós leis an bhfóram?

Bhí na príomhfheidhmeannaigh os ár gcomhair anseo sa choiste le cúpla mí anuas. Ní raibh focal Gaeilge ag an bpríomhfheidhmeannach nua i nGaillimh. Ní raibh an focal "Gaeilge" luaite san iarratas. Ansin, bhí príomhfheidhmeannach an GRETB linn agus ní raibh focal Gaeilge le cloisteáil. Ag dul ar ais go dtí an folús, níl muid ag oibriú i bhfolús ach ag an am céanna tá na poist seo thar a bheith tábhachtach agus níl focal Gaeilge luaite. Tá suim agam san fhóram atá luaite ag na finnéithe agus na príomhfheidhmeannaigh seo ag teacht chuig an bhfóram sin. An mbeidh an rud trí Ghaeilge nó trí Bhéarla? Cad atá i gceist leis an bhfóram? Bhí pleananna ann cheana. Bhí mé 17 bliain mar chomhairleoir cathrach. Bhí na pleananna ann ó thaobh na Gaeltachtaí agus gach rud ach ní raibh aon dul chun cinn á dhéanamh. Pé scéal é, tá mo dhóthain ráite agam.

Tá cúpla rud le lua agam maidir leis na húdaráis áitiúil. An chéad rud ná go bhfuil leibhéil éagsúla de ionchur ag cuid de na húdaráis áitiúla sa phróiseas pleanála teanga. Cur i gcás i gComhairle Chontae Chiarraí, is é an t-údarás áitiúil ansin atá mar cheanneagraíocht agus tá an comhaontú agus an conradh aige linne maidir le cur i gcrích an phlean teanga do-----

Is é an t-údarás áitiúil ansin atá mar cheanneagraíocht do bhaile seirbhíse Cathair Saidhbhín. Is é sin an chéad chomhairle contae atá i ndiaidh an cúram sin a thabhairt air féin. Ghlac sé tamall an fhorbairt a dhéanamh ar an socrú sin nó mar a luaigh mé i mo chur i láthair, níl cead aige oifigeach pleanála teanga a fhostú de réir rialacha an Rialtais de bharr an máthair-Roinn atá aige. B'éigean dúinn teacht ar bhealach thar timpeall air sin, más maith leat. Ansin, tá údaráis áitiúla eile atá iontach tacúil don Ghaeilge. Mar atá a fhios againn, tá cuid acu nach bhfuil oifigeach Gaeilge féin acu agus tá cuid eile a bhfuil beirt nó níos mó ná sin acu.

Bhí muid ag aithint i dtaca leis na húdaráis áitiúla a bhfuil plean teanga ina gceantair go bhfuil réimse leathan de dhea-chleachtas i bhfeidhm agus gur chóir na príomhoifigigh feidhmiúcháin sna húdaráis sin a thabhairt le chéile ar fhóram ionas go mbeidís ábalta an dea-chleachtas a roinnt le chéile agus plé a dhéanamh le Foras na Gaeilge agus le Údarás na Gaeltachta maidir leis na pleananna atá i bhfeidhm againn agus le réitigh, mar a luaigh Tomás Ó Síocháin ar ball beag, le haghaidh réimsí éagsúla de na dúshláin atá romhainn. Phléigh muid sin leo. Chuir muid téarmaí tagartha faoina mbráid agus tá siad i ndiaidh glacadh leis na téarmaí tagartha. Caithfimid anois plé a dhéanamh leo faoi na céad céimeanna eile. Bheimid ag súil go dtiocfadh an fóram sin faoi chomhchathaoirleacht Fhoras na Gaeilge agus Údarás na Gaeltachta, go dtiocfadh siad le chéile b'fhéidir trí huaire sa bhliain agus go mbeimid ag plé na ndúshlán éagsúla a bhaineann le cúrsaí pleanála teanga sna ceantracha éagsúla agus ag iarraidh teacht ar bhealaí le réitigh nó fuascailt a fháil ar na dúshláin sin.

Tuigim go bhfuil sé tábhachtach. An bhéim agus an tosaíocht a bhí againn ná go mbeadh na húdaráis áitiúla agus na príomhoifigigh feidhmiúcháin i bhfabhar cur chuige den chineál seo, go mbeadh siad sásta an t-am a chur ar fáil agus go nglacfadh siad leis an leagan amach a bhíomar ag déanamh ar an fhóram. Is cinnte gur féidir linn na ceisteanna eile sin atá ardaithe ag an Teachta a ardú leosan agus a phlé leo. Ba mhaith linn go mbeadh úinéireacht ag na húdaráis áitiúla ar an fhóram agus go mbeidh siadsan ag glacadh freagracht as réiteach a aimsiú ar chuid de na dúshláin atá ag teacht chun cinn iontu féin agus go mbeimid ansin le tacú leis sin.

Tá ceithre cinn fágtha againn. Cé go bhfuil iarrachtaí déanta againn thar tréimhse anois theacht ar ghrúpa sa phobal a bheadh ábalta, sásta nó toilteanach dul i mbun na gcúraimí, níor éirigh linn é sin a dhéanamh. Tá dhá bhaile seirbhíse Gaeltachta ainmnithe i gContae na Mí: Baile Átha Buí agus An Uaimh. Tá baile Dhún na nGall i gContae Dhún na nGall i gceist, dár ndóigh, agus tá-----

-----Maigh Chromtha i gContae Chorcaí ann freisin. Is iad sin na ceithre cinn nár éirigh linn teacht ar ghrúpaí iontu go fóill. I láthair na huaire, táimid á phlé leis an údarás áitiúla i gContae na Mí, Comhairle Contae na Mí, le féachaint an mbeadh sé ábalta an cúram a thabhairt air féin mar cheanneagraíocht mar atá déanta ag Comhairle Contae Chiarraí. Dár ndóigh beimid ag iarraidh an comhrá céanna a dhéanamh le Comhairle Contae Dhún na nGall, agus le Comhairle Contae Chorcaí i dtaca le Maigh Chromtha. Mhínigh mé don choiste i gcuid mhaith de na bailte seo, ní nach ionann agus áiteanna eile ina bhfuil forbairt na Gaeilge ar siúl iontu le blianta fada macasamhail Chluain Dolcáin, Inis i gContae an Chláir agus Baile Locha Riach féin, nach raibh traidisiún láidir sna bailte seo agus ní raibh grúpa bunaithe cheana féin a bhféadfaimis dul chucu agus iarraidh orthu an cúram a thabhairt orthu féin. Tá an cúram trom. Tá cúram fostaíochta i gceist agus tá bainistiú an bhuiséid. Amach anseo, bheimis ag súil go mbeadh cuid de na grúpaí seo ábalta b'fhéidir seirbhís cúraim leanaí a bhunú sna bailte seirbhíse Gaeltachta agus seilbh a fháil ar ionad forbartha Gaeilge - cultúrlann Gaeilge - sna bailte seirbhís Gaeltachta seo. Is é seo an bunachar atá riachtanach le go mbeidh an phleanáil teanga ag feidhmiú mar is ceart i mbaile seirbhíse Gaeltachta. Ní nach ionadh go bhfuil leisce ar dhaoine aonair sa phobal teacht le chéile mar ghrúpa agus na cúraimí sin uilig a ghlacadh orthu féin, go háirid nuair nach bhfuil an taithí sin acu roimhe.

Ceann de na rudaí atá tábhachtach a lua anseo fosta ná an rud a luaigh Seán Ó Coinn níos luaithe ansin faoin dóigh a bhfuil muid ag braith ar fad ar Acht na dTeangacha Oifigiúla agus ar an toradh a bhí ag Acht na dteangacha. Fiú le rudaí mar sin atá le cur i bhfeidhm anois, chímid daoine ag filleadh ar rudaí, forálacha a bhí ann, nár ghlac siad leo nó nár chuir siad i bhfeidhm ó 2003. Tá daoine ag filleadh ar rudaí mar sin anois. Tá an comhoibriú seo leis na húdaráis áitiúil thar a bheith tábhachtach don chur i bhfeidhm seo. Is obair fadtéarmach agus infheistíocht fhadtéarmach atá ann agus beidh torthaí na hinfheistíochta seo le feiceáil i bhfad uainn. Caithfimid a bheith foighneach le breith ar na daoine seo. Tá an-tábhacht ag baint le cur i bhfeidhm Acht na dteangacha mar tá na daoine a bhfuil muid ag caint fúthu in áiteanna nach bhfuil siad ag feidhmiú trí mheán na Gaeilge i nGaeltacht, tá siad anois ag feidhmiú trí mheán na Gaeilge le rudaí nach raibh aon bhaint acu leo go dtí seo ina saoil ach tá siad ag glacadh leis. Caithfear an dea-thoil sin a choinneáil ag dul fosta. Mar sin, tá bainistíocht le déanamh air sin.

Tabharfaidh sé sin cuidiú nó tuairim éigin dúinn cén treo atá rudaí chun dul. Táimid ar fad ar bís é a fheiscint ach dúradh linn nach bhfeicfimid é go dtí deireadh an tsamhraidh ar a laghad. Tá iarratas curtha isteach againn ar an Aire teacht os ár gcomhair chun déileáil leis sin, chun deis a thabhairt é sin a chraobhscaoileadh agus féachaint cad eile gur féidir a dhéanamh. Ó thaobh an Fheidhmeannais ó Thuaidh, tá mé ag súil am éigin agus áit éigin go dtiocfaidh airgead éigin uaidh. Níl an chuma air go bhfuil aon bhogadh tapa ag tarlú ina thaobh sin agus ó thaobh a lán rudaí bainteach leis an nGaeilge. Tá srianta ann toisc gur ceist pholaitiúil níos mó ná aon rud eile é.

Níl aon cheisteanna eile agam agus ní fheicim go bhfuil éinne ar líne ag iarraidh ceisteanna a chur. Mar sin, muna bhfuil aon rud eile le rá ag na finnéithe, cuirfidh mé críoch leis an gcuid seo den chruinniú inniu. Mo bhuíochas leis na finnéithe ar fad: Tomás Ó Síocháin, Siubhán Nic Grianna, Regina Uí Chollatáin, Breandán Mac Craith agus Colm Ó Baoill as bheith linn inniu. Chímid iad anseo am éigin arís nuair a bheidh muid ag cur as dóibh. Gabhaim buíochas leo arís.